راهکارهای جبران خسارت ناشی از نقض حق مؤلف

احسان نعمتی / کارشناس ارشد حقوق خصوصی دانشگاه مازندران

http://t.me/savadeelmi

از آن‌جا که آثار علمی در گذشته انتشار محدودتری داشته‌اند، حمایت‌های قانونی قابل توجهی از آن‌ها صورت نمی‌گرفت. اما در عصر حاضر با سهولت تولید محتوا به صورت‌های مختلف و در نتیجه افزایش شمار آفرینش‌های فکری و افزایش اهمیت این آثار (چه علمی و چه غیرعلمی)، تمهیدات مختلفی برای حمایت قانونی از این آثار اندیشیده شده است. در حال حاضر، بیشتر نظام‌های حقوقی، قواعدی را برای اطمینان خاطر پدیدآوران در نظر گرفته‌اند تا هم حمایت و هم حفاظت لازم از آثار فکری صورت گیرد. اساساً حقوقی که به پدیدآور (مؤلف) تعلق می‌گیرد به دو دسته مادی و معنوی تقسیم می‌شود (اطلاعات بیشتر در این‌جا). بُعد مادی حق مؤلف (Copyright)، قابل انتقال به دیگران و محدود به زمان است؛ اما بُعد معنوی آن، دائمی است و قابل انتقال به دیگران نیست. طبق اصول مسلم حقوقی، تخطی از حقوق مادی و معنوی مؤلف، نقض قانون حق مؤلف محسوب شده و مسئولیت قانونی شخص ناقض را به همراه دارد.

اگرچه تمرکز این نوشته بر نقض حق مؤلف در آثار علمی است اما حق مؤلف در هنر و سایر آفرینش‌ها مانند نرم‌افزارها قابل پی‌گیری است (برای پی‌گیری حقوق پدیدآور دربارۀ نرم‌افزارها بیش از همه می‌توانیم به قانون «حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای» مصوب 1379 مراجعه کنیم).

نقض حق مؤلف در قراردادهای مختلف نشر

شخص پدیدآور پس از آفرینش اثر، می‌تواند برای بهره‌برداری مادی و معنوی از اثری که آفریده، قراردادهای مختلفی برای نشر، تکثیر و پخش اثر منعقد کند. بدیهی است که تخطی طرف‌های قراردادِ شخص پدیدآور از مفاد قرارداد و شرایط آن، موجب ورود خسارت به حقوق انحصاری پدیدآور می‌شود. برای مثال، ممکن است شخص ناشر بدون اجازه پدیدآور، به ترجمه اثر و انتشار مجدد آن اقدام کند یا اثر را در تعداد نسخه و زمان متفاوتی نسبت به شرایط مورد توافق، منتشر کند. این اقدامات حقوق مادی پدیدآور را در معرض نقض قرار می‌دهد. همچنین ممکن است شخص ناشر بدون اجازه پدیدآور، در اثر دست ببرد، اثر را تغییر دهد و تحریف کند یا حتی نام پدیدآور را از اثر حذف و نام دیگری را به عنوان پدیدآور درج کند. این موارد، نقض حقوق معنوی پدیدآور است و ناشر موظف به جبران خسارت وارده به شخص پدیدآور خواهد بود. در ادامه به یک نمونه پرونده اشاره می‌شود:

-        به موجب پرونده‌ای، خواهان که مؤلف کتابی است علیه شخص ناشری برای انتشار بدون مجوز خلاصه رمان معروفش در یک کتاب ادبی طرح دعوی نمود. عملیات خلاصه‌نویسی این کتاب به شکل غیراصولی انجام شده بود و موضوعات فرعی داستان حذف شده و به عبارت دیگر کلیت داستان تغییر پیدا کرده بود. شخص مؤلف علاوه بر صدور دستور موقت مبنی بر جمع‌آوری نسخه خلاصه شده و جبران خسارت مادی، خواستار جبران خسارت معنوی نیز شده بود. در نهایت دادگاه به صدور دستور موقت جهت جمع‌آوری کلیه نسخه‌های آن کتاب و پرداخت خسارت مادی به مؤلف اصیل کفایت نمود (1).

نقض حق مؤلف در فضای غیرقراردادی

به طور معمول، نقض حق مؤلف به صورت غیرمستقیم و در فضای غیرقراردادی (بدون وجود هیچ رابطه قراردادی) به شکل‌های مختلفی از جمله رونویسی، سایه‌نویسی و سایر مواردی که تحت عنوان سرقت علمی قرار دارد، صورت می‌پذیرد. در سال‌های اخیر احتمالاً به‌دلیلِ گسترش بسترهای ارتباطی و فضای مجازی، نقض حق مؤلف با سرعت بیشتری صورت می‌پذیرد؛ به طوری که یک اثر به محض خروج از ذهن پدیدآور و تجسم یافتن در قالب کلمات و دیگر اشکال عینیت یافتن، به سرعت در نقاط مختلف جهان منتشر می‌شود و تسلط شخص پدیدآور نسبت به اثرش از بین می‌رود. نتیجه عدم تسلط شخص بر اثرش، احتمالاً به شکل‌های متفاوت نقض حق مؤلف صورت می گیرد، تا جایی که گاهی افراد گوناگونی مدعی مالکیت آن اثر می شوند و مؤلف اصلی ناکام و ناشناس باقی می‌ماند. لذا نیاز است شخص مؤلف با حقوق خود و اختیاراتی که به موجب قانون به وی اعطا شده، آشنا شود. شکل‌های متفاوت و گوناگونی برای نقض حق مؤلف متصور شد. برای نمونه، به پرونده‌ای که اتفاقاً اصلاً جدید هم نیست و مربوط به سال‌ها قبل است، توجه کنید:

-        به موجب پرونده‌ای، شخصی به نام آقای راجی (Raji) که آخرین سفیر کشور انگلیس در هنگام سلطنت نظام شاهنشاهی ایران بوده، کتابی با عنوان «در خدمت تخت طاووس» را به قلم تحریر درآورد که به صورت سریالی در یکی از روزنامه‌های لندن چاپ می‌شد. شخصی به نام آقای «خاکباز» مطالب کتاب مذکور را به فارسی ترجمه و سپس بدون مجوز پدیدآور در یکی از روزنامه‌های فارسی‌زبان ایالات متحده امریکا منتشر کرد. نهایتاً پدیدآور علیه مترجم به دلیل ترجمه و انتشار غیرقانونی اثر طرح دعوی کرد. دادگاه پس از بررسی دلایل و دفاعیات خوانده، به نفع شاکی رأی صادر کرد و برای تعیین میزان خسارت واردشده پرونده را به کارشناس ارجاع داد (2).

ضمانت اجراهای قانونی نقض حق مؤلف

گذشته از قواعد عام مسئولیت قراردادی و مسئولیت مدنی (که شخص ناقض را مکلف به جبران خسارت می‌نماید) در قوانین موضوعه ایران و کنوانسیون‌های بین‌المللی برن و تریپس ضمانت اجراهایی در راستای احقاق حق از دست‌رفته پدیدآوران در نظر گرفته شده که تحت دو عنوان «اقدامات موقتی و احتیاطی» و «جبران خسارت» مورد بحث قرار می‌گیرند:

-        اقدامات موقتی و احتیاطی به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌شود که با هدف جلوگیری از نقض قریب‌الوقوع، انهدام و جمع‌آوری نسخه‌های تقلبی صورت می‌پذیرد و از ورود خسارت بیشتر و یا استمرار خسارت جلوگیری می‌کند.

-        جبران خسارت مربوط به زمانی است که نقض صورت گرفته و شخص ناقض به موجب قانون موظف به پرداخت خسارت ناشی از نقض به شخص مؤلف است. اطلاع داشتن پدیدآوران از مبانی قانونی مرتبط با حقوق‌شان، علاوه بر پیش‌گیری از نقض حقوق‌شان از سوی دیگران، در بلندمدت می‌تواند منجر به فرهنگ‌سازی در کشور شود (برای اطلاعات بیشتر این مقاله را بخوانید).

مبانی قانونی اقدامات موقتی و احتیاطی ناشی از نقض حق مؤلف در حقوق ایران

شخص پدیدآور با استناد به این مواد قانونی می‌تواند از انتشار نسخه‌های تقلبی اثرش جلوگیری کند:

-        در ماده 29 قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مقرر شده است: «مراجع قضایی می‌توانند ضمن رسیدگی به شکایت شاکی خصوصی نسبت به جلوگیری از نشر و پخش و عرضه آثار مورد شکایت و ضبط آن، دستور لازم به ضابطین دادگستری بدهند.»

-        در ماده 9 قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مقرر شده است: «مراجع قضایی مکلفند ضمن رسیدگی به شکایت شاکی خصوصی، به تقاضای او نسبت به جلوگیری از نشر و پخش و عرضه کتب و نشریات و آثار صوتی موضوع شکایت و ضبط آن، تصمیم مقتضی اتخاذ کنند.»

مبانی قانونی جبران خسارت ناشی از نقض حق مؤلف در حقوق ایران

خسارات قابل مطالبه در حقوق ایران عبارت‌اند از هرگونه خسارت مادی و معنوی از جمله هزینه‌های دادرسی و حق‌الوکاله اما درباره خسارت عدم‌النفع (منافع از دست رفته شخص مؤلف) ناشی از نقض حق مؤلف، وحدت رویه‌ای وجود ندارد و این مهم همچنان مبهم باقی مانده است. نهایتاً شخص مؤلف می‌تواند با استناد به این مواد قانونی علیه شخص ناقض در محاکم طرح دعوی کند و جبران خسارت را خواستار شود:

-        ماده 28 قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان: «هرگاه متخلف از این قانون شخص حقوقی باشد علاوه بر تعقیب جزایی شخص حقیقی مسئول که جرم ناشی از تصمیم او باشد خسارات شاکی خصوصی از اموال شخص حقوقی جبران خواهد شد و در صورتی که اموال شخص حقوقی به تنهایی تکافو نکند مابه التفاوت از اموال مرتکب جرم جبران می شود.»

-        ماده 7 قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی: «اشخاصی که عالماً و عامداً مرتکب یکی از اعمال زیر شوند علاوه بر تأدیه خسارت شاکی خصوصی به حبس جنحه‌ای از سه ماه تا یک سال محکوم خواهند شد: 1ـ کسانی که خلاف مقررات مواد یک و دو و سه این قانون عمل کنند. 2ـ کسانی که اشیاء مذکور در ماده 3 را که به طور غیرمجاز در خارج تهیه شده به کشور وارد یا صادر کنند.»

-        ماده 8 قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی: «هرگاه متخلف از این قانون شخص حقوقی باشد علاوه بر تعقیب جزایی شخص حقیقی مسئول که جرم ناشی از تصمیم او باشد، خسارات شاکی خصوصی از اموال شخص حقوقی جبران خواهد شد. در صورتی که اموال شخص حقوقی به تنهایی تکافو نکند ما بهالتفاوت از اموال شخص حقیقی مسئول جبران میشود.»

منابع:

(1) . ویور، دیوید (1392)، قواعد کپی رایت، ترجمه شیما پور محمدی، چاپ اول، تهران، نشر میزان. ص 162

(2). ویور، دیوید (1392)، قواعد کپی رایت، ترجمه شیما پور محمدی، چاپ اول، تهران، نشر میزان. ص 142

 

می‌توانید برای استناد به این مطلب از روش زیر استفاده کنید:

نعمتی، احسان (1397). راهکارهای جبران خسارت ناشی از نقض حق مؤلف. بازیابی روز ماه سال، از http://www.samimnoor.ir/view/fa/ArticleView?itemId=71