دلایل ارتکاب سرقت علمی چیست؟
زهره عباسیان و امیرحسین رجب‌زاده عصارها
امروزه سرقت علمی به یک معضل جدی و روبه‌رشد تبدیل شده‌است. سؤالی که برای شمار زیادی از پژوهشگران، دانشگاهیان و مردم عادی پیش می‌آید این است که «چه عامل یا عواملی سبب بروز و گسترش این تخلف می‌شود؟»
هر یک از ما می‌توانیم دلایلی را حدس بزنیم. پژوهش‌های علمی متعددی نیز در این زمینه صورت گرفته است و هریک از عوامل مختلفی یاد کرده‌اند. فشار کاری، ارتقاء مدرک و مدرک‌گرایی، عدم تسلط بر زبان انگلیسی، پیشرفت فناوری، اینترنت و ... از جمله عواملی هستند که در اکثر پژوهش‌ها به آن‌ها اشاره شده است.
در سرمقاله‌ای نویسنده بر طبق مطالعات خود به طورکلی سستی و تنبلی را علت اصلی سرقت علمی در کشورهای انگلیسی‌زبان و عدم تسلط به زبان انگلیسی را در کشورهای غیرانگلیسی‌زبان دانسته و دلیل آن را هم چنین بیان شده است: پژوهشگران اقدام به سرقت علمی می‌کنند چون «اغلب باید در کوتاه‌ترین زمان با ارجاع به منابع متعدد با بیانی روشن و با مفاهیمی دقیق و استفاده از واژه‌های تخصصی گسترده مطالب خود را تهیه کنند. همچنین بسیاری از متخصصان دانش کافی در مورد تجزیه و تحلیل زبانی خود و یا زبان انگلیسی را برای انتقال مفاهیم اصلی به دست نیاورده‌اند و از آنجا که مقاله‌نویسی نیاز به تمرین و تجربه و پشتکار فراوان دارد» (1).
داروئیان و فقیهی (1390) در پژوهشی با همین عنوان علل وقوع سرقت علمی در ایران را چنین بیان کرده‌اند:
- گسترش اینترنت و تسهیل در دسترسی سریع و کم‌هزینه به اطلاعات و نبود فرهنگ حفظ حقوق پدیدآورندگان آثار؛
- بی‌اطلاعی افراد جوامع از قوانین و اصول موجود و عدم آموزش و اطلاع‌رسانی در این زمینه؛
- عدم شناسایی توانایی‌ها و ظرفیت‌های علمی و منابع موجود و فشار بر دانشجویان و دانش‌پژوهان برای انجام پژوهش؛
- توجه به کمیت پژوهش و مقالات و سنجش افراد بر اساس کمیت کار پژوهشی و ارائه امتیازات بر اساس کمیت‌ها؛
- شهرت‌طلبی و زیاده‌طلبی؛
- عدم وجود قوانین و منشورهای اخلاقی مدون؛
- عدم آموزش و نهادینه‌سازی فرهنگ رعایت مالکیت معنوی؛
- نبود مراکز و نهادهای تدوین، اجرا و ارزیابی قوانین مربوط در کشور؛
- سهم اندک پژوهش از تولید ناخالص ملی در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته که این شاخص بیش از سه درصد است، موجب تنزل کیفیت پژوهش‌ها می‌شود.(2)
در پژوهشی دیگر نظر 40تن از سردبیران نشریات علمی- پژوهشی حوزۀ علوم پزشکی در این رابطه به صورت زیر بیان شد: (3)
نمودار 1. عوامل مؤثر در بروز سرقت علمی از دیدگاه سردبیران نشریات علمی-پژوهشی علوم پزشکی
بیشترین عامل از نظر سردبیران به ناآگاهی جامعه مربوط است که خود ناشی از آموزش ناکافی است و از سوی دیگر سیستم کمی‌گرا که با فشارآوردن بر اعضای سیستم و تعیین محدودیت‌های زمانی منجر به گرایش افراد برای تلاش ارتقا جایگاه و مرتبۀ علمی خود بدون توجه به کیفیت محتوا و در نظر داشتن قوانین چگونگی استفاده از آثار دیگران می‌شود. در کنار این عوامل بیرونی، عواملی دیگر که به خود شخص مربوط است و از آن با عنوان عوامل درونی می‌توان یاد کرد نیز تشدید سرقت علمی را سبب می‌شود، مانند: منفعت‌طلبی، شهرت‌گرایی، کسب درآمد، ضعف اخلاق و ... .
در یک جمع بندی کلی از پژوهش‌های مختلف می‌توان علل و انگیزۀ وقوع سرقت علمی را چنین بیان کرد:
- گسترش فرهنگِ «یا منتشر کن یا بمیر!» (Publish or Perish)؛
- فشارکاری و مالی و کمبود زمان؛
- تلاش برای ارتقاء شغلی و جاه‌طلبی و غرور و وجود محیط رقابتی؛
- عدم تسلط به زبان انگلیسی؛
- رشد روزافزون اینترنت و امکانات آن و فقدان فرهنگ استفادۀ صحیح از آن در زمینۀ استناددهی؛
- فقدان دانش و آگاهی از نحوۀ استناددهی و لزوم آن؛
- تنبلی و سستی در پژوهش؛
- نبود قوانین و منشورهای اخلاقی مدون؛
- نبود آموزش و نهادینه سازی فرهنگ رعایت مالکیت معنوی؛
- نبود مراکز و نهادهای تدوین، اجرا و ارزیابی قوانین مربوط در کشور؛
- ناتوانی در نوشتن به دلیل سیستم آموزشی نادرست؛ و
- ضعف وجدان و اخلاق.(3)
منابع
- میوه‌چی هوری. سرقت ادبی و شیوه‌های برخورد با آن. دوماهنامه انجمن علوم و مهندسی پلیمر ایران - سرمقاله. 1390 (61):2-3.
- داروئیان سهیلا، فقیهی مهدی. بررسی انگیزه‌ها و علل انجام سرقت علمی در ایران. فصلنامه رسالت مدیریت دولتی. 1390;2(1):137-54.
- عباسیان زهره. بررسی دانش، نگرش و عملکرد سردبیران نشریات علمی-پژوهشی دانشگاه‌های علوم پزشکی شهر تهران در مورد سرقت علمی[پایان‌نامه]. [تهران]: دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی؛ 1394. 150ص.
میتوانید برای استناد به این مطلب از روش زیر استفاده کنید:
عباسیان، زهره، و رجب‌زاده عصارها، امیرحسین (1394). دلایل ارتکاب سرقت علمی چیست. بازیابی روز ماه سال، از http://www.samimnoor.ir/view/fa/ArticleView?itemId=25.
